كشف سفال منقوش به بز شهر سوخته و پژوهش‌هاي علمي "سيد منصور سيد سجادي"، سرپرست كاوش‌هاي باستانشناسي شهر سوخته تا كنون بازتاب‌هاي علمي فراواني داشته است.
بز شهر سوخته به عنوان يكي از آثار مكشوفه مهم در اين سايت باستاني همچنان مورد توجه پژوهشگران است.
به اعتقاد سجادي، اين سفال نشان‌گر نخستين انيميشن جهان است و اين موضوع نشان مي‌دهد در نخستين دوران شهر نشيني به چنين نقش‌هايي اهميت مي‌دادند.
مقاله حاضر نوشته "دلارام كي‌منش"، كارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌هاي باستاني است كه در حال حاضر در بخش تبليغات و بازاريابي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري يزد فعاليت مي‌كند.
وي در اين مقاله نگاهي تطبيقي به سفال منقوش به بز شهر سوخته و داستان مشهور درخت آسوريك دارد.بزي روي جام است که با 5 حرکت به سوي گياهي حرکت مي کند، از برگ آن گياه مي خورد و در جهشي به زمين بازمي گردد. اين اثر نخستين تصوير متحرک دنيا به شمار مي آيد.»
به خاطر به دست آمدن همين اشيا از گور است که مي گويد، مرد 41 ساله گور 731 حتما آدم برجسته و مهمي بوده، يک آدم که با يک تخته نرد از چوب آبنوس و يک بز متحرک به دست آمد.
پيشگفتار:
وسعت 151 هکتاري "شهر سوخته" و يافته هاي باستان شناسان و کاوشگران ، اين محوطه باستاني را از صورت يک محوطه عادي 5000 ساله خارج کرده و به اين نتيجه رسانده که زندگي در "شهر سوخته" با دوران آغاز شهرنشيني در فلات مرکزي ايران و بين النهرين همزمان است .
در ميان يافته هاي کوچک و بزرگ باستان شناسان ، سفالينه اي با نقش بز که در پنج حرکت به سمت درختي مي جهد و برگهاي آن را مي خورد ، نظر کارشناسان را بيش از ساير آثار مکشوفه به خود جلب كرده و به عنوان نخستين پويا نمايي جهان مطرح شده است .
در اين نوشتار نگارنده براي نخستين بار اين عقيده را مطرح كرده است که اين سفالينه که به نادرست "بز شهر سوخته" معروف شده است ، در حقيقت پويا نمايي داستان منظومه کهن و معروف "درخت آسوريک و بز" است .
با توجه به تفاسير و نظريه هاي رايج متعددي که درباره منظومه "درخت آسوريک" وجود دارد ، بيان اين عقيده ضمن برجستگي سه نظريه و کم رنگ كردن ساير نظريه ها ، تعامل دو سويه اي را درباره : 1- ايراني بودن اثر مکشوفه و 2- قدمت بالغ بر 5000 ساله منظومه "درخت آسوريک" را رقم مي زند .
تاييد اين عقيده از سوي ساير صاحب نظران ، نه تنها هويت بخش سفالينه‌اي است که هم اکنون به عنوان نماد آسيفا در دنيا مطرح شده بلکه گامي مثبت به منظور گشودن و تکميل پرونده ثبت جهاني يکي از آثار منحصر به فرد ميراث فرهنگي ملموس و ملي ايران در يونسکو خواهد بود .
داستان منظومه آسوريك:
" يادگار زريران " و " منظومه درخت آسوريک" ، در شمار متن هاي اندک شمار غير ديني است که از زبان پهلوي بر جاي مانده است .
آسورستان يکي از استانهاي ايران بوده است که اکنون عراق مرکزي را تشکيل مي دهد .
منظومه درخت آسوريک چامه‌اي(شعر) پيوسته با مصراع هاي شش هجايي و يازده هجايي بوده و بخش هايي از آن که باقي مانده اوزان شعرگون خود را نگاه داشته است و پساوندها / قافيه ها با " الف و نون " و برخي با " نون و دال " بوده است .
با توجه به طولاني بودن ترجمه فارسي و شعر گونه اين منظومه ، متن منثور و روان آنرا بر گرفته از داستانهاي ايراني نوشته احمد تميم داري بدين ترتيب روايت مي گردد* :
در سرزمين سورستان درختي بلند رسته بود که بنش خشک بود . برگهايي سبز داشت و ميوه هايي شيرين مي آورد . روزي آن درخت بلند با بز نبرد کرد که : من بر پايه داشته هاي بسياري که دارم از تو برترم ، از جمله آن هنگامي که ميوه نو بر مي‌آورم ، شاه از ميوه هاي من مي خورد ، از چوب من کشتي مي سازند ، از برگهايم جاروب مي سازند ، از من طناب مي سازند تا تورا ببندند ، سايه ام در تابستان سايبان شهرياران است و آشيان پرندگان هستم و اگرمردم مرا نيازارند تا روز رستاخيز جاويد وسبز بر جا مي‌مانم .
بز در پاسخ به او گفت : هر چند که مرا مايه ننگ است که به سخنان بيهوده‌ات پاسخ دهم اما ناچار از سخن گفتنم . برگهاي تو در درازي به مو هاي ديوان مي ماند که در آغاز دوران جمشيد بنده مردمان بودند. ( من آنم که در دين مزديسني و در پرستش ايزدان از شير من بهره مي سازند. ) کمربندي را که مرواريد در آن مي نشانند از من ميسازند و نيز از پوستم مشک مي سازند . سفره هاي سور را با گوشت من مي آرايند . پيش بند شهرياران را ازمن مي سازند . پيمان نامه هارا بر پوست من مي نويسند. زه کمان را از من مي سازند . برک و دوال را از من مي سازند . من ميتوانم از کوه به کوه در کشورهاي بزرگ سفر کنم و مردماني از نژادهاي ديگر را ببينم. از شير من پنير و افروشه / حلوا و ماست مي سازند و دوغم را کشک مي‌کنند . حتي بهاي من در بازار بيش از بهاي خرماي توست . هر چند که سخنانم دري است که در پيش گراز انداخته باشند اما بدان که من در کوهستان هاي خوشبو چرا مي کنم و از گيا هان تازه مي خورم و از چشمه هاي پاک مي نوشم . در حالي که تو همچون ميخي بر زمين کوبيده شدهاي و توان رفتن نداري. بدين ترتيب بز پيروز و سربلند از آنجا رفت و درخت خرما سر افکنده بر جاي ماند.
ياد آوري اين نکات در متن فوق الذکر و شباهت تصاوير منقوش بر سفالينه شهر سوخته ضروري است که " آسوريک درختي بلند با برگهاي دراز است و اينکه بز مي تواند برگ گياهان را بخورد و پيروز از مناظره خارج شود (مي‌جهد و برگ درخت آسوريک را که چون ميخي بر زمين ثابت است مي‌خورد.(
بر جستگي سه نظريه نسبت به ساير نظريه هاي رايج درباره منظومه آسوريک:
نخستين نمونه از کاربرد شيوه مناظره يا سوال و جواب را در ادبيات فارسي که سابقه اي طولاني دارد، در ادبيات پيش از اسلام و در آثار بازمانده از فارسي ميانه ( زبان پهلوي ) مي توان ديد .
درخت آسوري (آسوريک ) منظومه مفاخره آميزي است ميان بز و نخل که به زبان پارتي ( پهلوي اشکاني ) سروده شده ولي اکنون به خط پهلوي در دست است .
اين منظومه سروده اي فولکلور و مردمي است که از روزگاران کهن در ميان عامه مردم رواج داشته است .
نظر فوق که بنا بر نوشته محمود روح الاميني مطرح شده است ** با نگاه تاييدگرانه بر عقيده تعلق روايت "منظومه آسوريک " به سفالينه 5000 ساله " شهر سوخته " پررنگتر و نظريه رايج ديگري مبني بر اينکه اين منظومه نمونه اي از ادبيات باستاني و کهن کودکانه است کم رنگ و حتي رد خواهد شد. ***
بيان اين نکته ضروري است که صرف پيدا شدن اثري در مکتب خانه و يا استفاده از عناصر حيواني در متني ادبي نمي توان آن را منصوب به قشر خاص کودکان دانست .
اين امر مانند آن مي ماند که در سال هاي بسيار دور و در آينده آثار عرفاني مولانا مانند " طوطي و بازرگان " و يا اثري چون "کليله و دمنه" و يا حتي شاهنامه فردوسي که امروزه براي بهره مندي کودکان و به سبک ادبيات مربوطه تاليف مي شوند در مدارس يافت شوند ! لابد نظر کارشناسان آينده نيز اين خواهد بود که اين آثار ، ادبيات کودکانه هستند؟
گر چه نظر فوق الذکر به صورت کلي بيان شده است ، ولي نظريه اي ديگر نيز درباره منظومه آسوريک رايج است که عده اي از کارشناسان نخل را نماد دوره کشاورزي و بز را نماد دوره شهرنشيني دانسته اند که انتساب روايت منظومه " درخت آسوريک " به سفالينه " شهر سوخته " با قدمت 5000 ساله و با توجه به دوره آغاز شهرنشيني در 5000- 4500 سال پيش ، قدمت منظومه آسوريک از 2000 سال ( اشکاني ) به 5000 سال ( و بيشتر با توجه به يافته هاي باستانشناسي که در آينده صورت مي پذيرد! ) خواهد رسيد و نظريه فوق قوت بيشتري خواهد يافت .
اين نظريه که بز را نماينده آيين مزديسني ( مزدا پرستي / زرتشتي) و درخت آسوريک را نماينده دين چند گونه پرستي آسور دانسته اند**** در صورتي که تاريخ دقيق رواج آيين اصيل زرتشتي مشخص شود ( اکنون حضوراشو زرتشت را 6000 سال الي 12000 سال پيش از ميلا د دانسته اند . ) مي تواند با توجه به قدمتي که سفالينه شهر سوخته و نزديکي آن به سيستان و بلوچستان امروزي ( ******تان در دوران باستان ) جزئ نظريه هاي قابل درنگ قرار گيرد .
بز شهر سوخته به عنوان يكي از آثار مكشوفه مهم در اين سايت باستاني همچنان مورد توجه پژوهشگران است.
به اعتقاد سجادي، اين سفال نشان‌گر نخستين انيميشن جهان است و اين موضوع نشان مي‌دهد در نخستين دوران شهر نشيني به چنين نقش‌هايي اهميت مي‌دادند.
مقاله حاضر نوشته "دلارام كي‌منش"، كارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌هاي باستاني است كه در حال حاضر در بخش تبليغات و بازاريابي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري يزد فعاليت مي‌كند.
وي در اين مقاله نگاهي تطبيقي به سفال منقوش به بز شهر سوخته و داستان مشهور درخت آسوريك دارد.بزي روي جام است که با 5 حرکت به سوي گياهي حرکت مي کند، از برگ آن گياه مي خورد و در جهشي به زمين بازمي گردد. اين اثر نخستين تصوير متحرک دنيا به شمار مي آيد.»
به خاطر به دست آمدن همين اشيا از گور است که مي گويد، مرد 41 ساله گور 731 حتما آدم برجسته و مهمي بوده، يک آدم که با يک تخته نرد از چوب آبنوس و يک بز متحرک به دست آمد.
پيشگفتار:
وسعت 151 هکتاري "شهر سوخته" و يافته هاي باستان شناسان و کاوشگران ، اين محوطه باستاني را از صورت يک محوطه عادي 5000 ساله خارج کرده و به اين نتيجه رسانده که زندگي در "شهر سوخته" با دوران آغاز شهرنشيني در فلات مرکزي ايران و بين النهرين همزمان است .
در ميان يافته هاي کوچک و بزرگ باستان شناسان ، سفالينه اي با نقش بز که در پنج حرکت به سمت درختي مي جهد و برگهاي آن را مي خورد ، نظر کارشناسان را بيش از ساير آثار مکشوفه به خود جلب كرده و به عنوان نخستين پويا نمايي جهان مطرح شده است .
در اين نوشتار نگارنده براي نخستين بار اين عقيده را مطرح كرده است که اين سفالينه که به نادرست "بز شهر سوخته" معروف شده است ، در حقيقت پويا نمايي داستان منظومه کهن و معروف "درخت آسوريک و بز" است .
با توجه به تفاسير و نظريه هاي رايج متعددي که درباره منظومه "درخت آسوريک" وجود دارد ، بيان اين عقيده ضمن برجستگي سه نظريه و کم رنگ كردن ساير نظريه ها ، تعامل دو سويه اي را درباره : 1- ايراني بودن اثر مکشوفه و 2- قدمت بالغ بر 5000 ساله منظومه "درخت آسوريک" را رقم مي زند .
تاييد اين عقيده از سوي ساير صاحب نظران ، نه تنها هويت بخش سفالينه‌اي است که هم اکنون به عنوان نماد آسيفا در دنيا مطرح شده بلکه گامي مثبت به منظور گشودن و تکميل پرونده ثبت جهاني يکي از آثار منحصر به فرد ميراث فرهنگي ملموس و ملي ايران در يونسکو خواهد بود .
داستان منظومه آسوريك:
" يادگار زريران " و " منظومه درخت آسوريک" ، در شمار متن هاي اندک شمار غير ديني است که از زبان پهلوي بر جاي مانده است .
آسورستان يکي از استانهاي ايران بوده است که اکنون عراق مرکزي را تشکيل مي دهد .
منظومه درخت آسوريک چامه‌اي(شعر) پيوسته با مصراع هاي شش هجايي و يازده هجايي بوده و بخش هايي از آن که باقي مانده اوزان شعرگون خود را نگاه داشته است و پساوندها / قافيه ها با " الف و نون " و برخي با " نون و دال " بوده است .
با توجه به طولاني بودن ترجمه فارسي و شعر گونه اين منظومه ، متن منثور و روان آنرا بر گرفته از داستانهاي ايراني نوشته احمد تميم داري بدين ترتيب روايت مي گردد* :
در سرزمين سورستان درختي بلند رسته بود که بنش خشک بود . برگهايي سبز داشت و ميوه هايي شيرين مي آورد . روزي آن درخت بلند با بز نبرد کرد که : من بر پايه داشته هاي بسياري که دارم از تو برترم ، از جمله آن هنگامي که ميوه نو بر مي‌آورم ، شاه از ميوه هاي من مي خورد ، از چوب من کشتي مي سازند ، از برگهايم جاروب مي سازند ، از من طناب مي سازند تا تورا ببندند ، سايه ام در تابستان سايبان شهرياران است و آشيان پرندگان هستم و اگرمردم مرا نيازارند تا روز رستاخيز جاويد وسبز بر جا مي‌مانم .
بز در پاسخ به او گفت : هر چند که مرا مايه ننگ است که به سخنان بيهوده‌ات پاسخ دهم اما ناچار از سخن گفتنم . برگهاي تو در درازي به مو هاي ديوان مي ماند که در آغاز دوران جمشيد بنده مردمان بودند. ( من آنم که در دين مزديسني و در پرستش ايزدان از شير من بهره مي سازند. ) کمربندي را که مرواريد در آن مي نشانند از من ميسازند و نيز از پوستم مشک مي سازند . سفره هاي سور را با گوشت من مي آرايند . پيش بند شهرياران را ازمن مي سازند . پيمان نامه هارا بر پوست من مي نويسند. زه کمان را از من مي سازند . برک و دوال را از من مي سازند . من ميتوانم از کوه به کوه در کشورهاي بزرگ سفر کنم و مردماني از نژادهاي ديگر را ببينم. از شير من پنير و افروشه / حلوا و ماست مي سازند و دوغم را کشک مي‌کنند . حتي بهاي من در بازار بيش از بهاي خرماي توست . هر چند که سخنانم دري است که در پيش گراز انداخته باشند اما بدان که من در کوهستان هاي خوشبو چرا مي کنم و از گيا هان تازه مي خورم و از چشمه هاي پاک مي نوشم . در حالي که تو همچون ميخي بر زمين کوبيده شدهاي و توان رفتن نداري. بدين ترتيب بز پيروز و سربلند از آنجا رفت و درخت خرما سر افکنده بر جاي ماند.
ياد آوري اين نکات در متن فوق الذکر و شباهت تصاوير منقوش بر سفالينه شهر سوخته ضروري است که " آسوريک درختي بلند با برگهاي دراز است و اينکه بز مي تواند برگ گياهان را بخورد و پيروز از مناظره خارج شود (مي‌جهد و برگ درخت آسوريک را که چون ميخي بر زمين ثابت است مي‌خورد.(
بر جستگي سه نظريه نسبت به ساير نظريه هاي رايج درباره منظومه آسوريک:
نخستين نمونه از کاربرد شيوه مناظره يا سوال و جواب را در ادبيات فارسي که سابقه اي طولاني دارد، در ادبيات پيش از اسلام و در آثار بازمانده از فارسي ميانه ( زبان پهلوي ) مي توان ديد .
درخت آسوري (آسوريک ) منظومه مفاخره آميزي است ميان بز و نخل که به زبان پارتي ( پهلوي اشکاني ) سروده شده ولي اکنون به خط پهلوي در دست است .
اين منظومه سروده اي فولکلور و مردمي است که از روزگاران کهن در ميان عامه مردم رواج داشته است .
نظر فوق که بنا بر نوشته محمود روح الاميني مطرح شده است ** با نگاه تاييدگرانه بر عقيده تعلق روايت "منظومه آسوريک " به سفالينه 5000 ساله " شهر سوخته " پررنگتر و نظريه رايج ديگري مبني بر اينکه اين منظومه نمونه اي از ادبيات باستاني و کهن کودکانه است کم رنگ و حتي رد خواهد شد. ***
بيان اين نکته ضروري است که صرف پيدا شدن اثري در مکتب خانه و يا استفاده از عناصر حيواني در متني ادبي نمي توان آن را منصوب به قشر خاص کودکان دانست .
اين امر مانند آن مي ماند که در سال هاي بسيار دور و در آينده آثار عرفاني مولانا مانند " طوطي و بازرگان " و يا اثري چون "کليله و دمنه" و يا حتي شاهنامه فردوسي که امروزه براي بهره مندي کودکان و به سبک ادبيات مربوطه تاليف مي شوند در مدارس يافت شوند ! لابد نظر کارشناسان آينده نيز اين خواهد بود که اين آثار ، ادبيات کودکانه هستند؟
گر چه نظر فوق الذکر به صورت کلي بيان شده است ، ولي نظريه اي ديگر نيز درباره منظومه آسوريک رايج است که عده اي از کارشناسان نخل را نماد دوره کشاورزي و بز را نماد دوره شهرنشيني دانسته اند که انتساب روايت منظومه " درخت آسوريک " به سفالينه " شهر سوخته " با قدمت 5000 ساله و با توجه به دوره آغاز شهرنشيني در 5000- 4500 سال پيش ، قدمت منظومه آسوريک از 2000 سال ( اشکاني ) به 5000 سال ( و بيشتر با توجه به يافته هاي باستانشناسي که در آينده صورت مي پذيرد! ) خواهد رسيد و نظريه فوق قوت بيشتري خواهد يافت .
اين نظريه که بز را نماينده آيين مزديسني ( مزدا پرستي / زرتشتي) و درخت آسوريک را نماينده دين چند گونه پرستي آسور دانسته اند**** در صورتي که تاريخ دقيق رواج آيين اصيل زرتشتي مشخص شود ( اکنون حضوراشو زرتشت را 6000 سال الي 12000 سال پيش از ميلا د دانسته اند . ) مي تواند با توجه به قدمتي که سفالينه شهر سوخته و نزديکي آن به سيستان و بلوچستان امروزي ( ******تان در دوران باستان ) جزئ نظريه هاي قابل درنگ قرار گيرد .
